Saskia van den Muijsenberg: 'De natuur is één grote kennisopslag'

ARTIKEL

Karlijn Raats, dinsdag 18 oktober 2022

465 sec

Biomimicry vergroot oplossingspotentieel

Op het NWST-partnerevent zal BiomimicryNL-oprichter Saskia van den Muijsenberg spreken over biomimicry. Met haar twintig jaar ervaring in biomimicry, strategische innovatie, veranderkunde en marketing en communicatie stimuleert zij innovatie in het bedrijfsleven door designstrategieën uit de natuur te vertalen naar businessopportunity's.

Van den Muijsenberg van BiomimicryNL ziet de natuur als een opslagplaats van kennis en inspiratie voor duurzame innovatie. 'Mensen kunnen veel leren van de natuur. De aarde bestaat 4,5 miljard jaar; er is sinds 3,8 miljard jaar leven op de aarde. Het leven op deze aarde heeft zich voortdurend aangepast om te kunnen blijven bestaan. Je kunt biomimicry gebruiken voor technische vraagstukken, maar ook voor organisatorische. Door te leren hoe de natuur problemen oplost, kan men producten en processen energie-efficiënter, materiaalefficiënter en minder schadelijk maken.'

De natuur als voorbeeld

Tapijttegelfabrikant Interface nam zich in 1994 voor om in 2020 geen impact meer op het milieu te hebben. Met een cradle-to-cradle-insteek, door te kijken naar oplossingen in de natuur en met behulp van de organisatie The Natural Step opereert het bedrijf nu nagenoeg zonder grondstoffen zoals nylon en aardolie en heeft het sindsdien een CO2-reductie behaald van meer dan 95 procent. 'Interface heeft biomimicry toegepast. Men ging in een bos kijken en het bladerdek inspireerde de tapijttegelfabrikant tot random design', vertelt Van den Muijsenberg. 'Deze tapijttegels zijn allemaal net even iets anders, waardoor er geen productiefouten meer kunnen optreden. Ook kunnen ze snel worden geïnstalleerd met minimaal snijverlies. Na een paar jaar kunnen ze worden vervangen en hergebruikt.'

Normaliter worden tapijttegels verlijmd, wat recyclen moeilijk maakt, mede doordat de lijm giftige gassen bevat. Ook daarvoor vond Interface een oplossing in de natuur. Men keek hoe gekko's zich vastkleven aan muren en plafonds en op basis daarvan werden zogeheten tactiles ontwikkeld. Dat zijn bioplastic plaatjes ter grootte van post-its, die dezelfde kleefeigenschappen hebben als gekkopootjes. Hierop plakt Interface de hoeken van vier tapijttegels vast. Samen zijn de vier tapijttegels zwaar genoeg om niet te schuiven.

Bij deze ecopositieve innovatie - Interface noemt zijn duurzame bedrijfsvoering Project Positive - bleef het niet. Van den Muijsenberg vertelt: 'Interface maakt tapijttegels van afgedankte visnetten die op de bodem van de oceaan liggen. Het bedrijf heeft in 2021 voor het eerst meer CO2 vastgelegd in zijn productieproces dan uitgestoten. Het wil zijn wereldwijde fabrieken, waaronder één in Scherpenzeel, zelfs laten opereren als een bos, als een natuurlijk ecosysteem.'
Bij de fabrieken in Georgia is dit al gebeurd. Interface identificeerde een lokaal goed presterend natuurlijk ecosysteem, dat zogenaamde ecosysteemdiensten levert. Voor elke fabriek is dat afhankelijk van de locatie en kan het een ander ecosysteem zijn, zoals een bos, savanne of moeras. In samenwerking met biologen van de organisatie Biomimicry 3.8 werden de prestaties van het voorbeeldecosysteem in Georgia door Interface gemeten. Deze prestaties betreffen luchtzuivering, waterfiltering, bodemverrijking, beschutting voor flora en fauna en nog veel meer. De Interface-fabrieken willen op termijn dezelfde prestaties leveren als het referentie-ecosysteem. Naast de productie van tapijttegels zal er onder andere evenveel water en lucht gezuiverd worden als door het oorspronkelijke (natuurlijke) ecosysteem op die plaats zou zijn gedaan.

'Wij zullen erg ons best moeten doen, willen we net zo lang voortbestaan als succesvolle soorten om ons heen'

Veerkracht

Producten en productieprocessen kunnen energie-efficiënter, materiaalefficiënter en minder schadelijk gemaakt worden door ontwerpen van de natuur af te kijken. Dat geldt ook voor organisatieprocessen.
Een manier van bedrijfsefficiëntie is veerkracht: na een tegenslag de draad snel weer oppakken. 'In de natuur is multifunctioneel design een veel toegepaste strategie', legt Van den Muijsenberg uit. 'Boombladeren zijn daarvan een voorbeeld. Ze vangen zonlicht op en zetten dat om in energie, maar hebben ook als functie verkoeling en watertransport via de nerven. Wanneer er een rups aan het blad vreet, waardoor er minder fotosynthese plaatsvindt, verliest het blad niet direct al zijn functies. Organisaties kunnen op dezelfde risicospreidende manier zorgen voor een back-up voor hun kritische functies. Stel dat een kennisorganisatie alle kennis bij één persoon neerlegt en deze persoon valt weg, dan ontstaat er een groot probleem. Dezelfde kwetsbaarheid geldt als een producent afhankelijk is van één grondstof of leverancier. Ook veel producten hebben maar één functie. Niet alleen multifunctionaliteit, maar ook diversiteit in het personeelsbestand maakt minder kwetsbaar. Daarmee bedoel ik verschillende soorten denkkracht in plaats van een personeelsbestand met enkel gelijkgestemden.'

Korte én lange termijn

De natuur is veerkrachtig als het gaat om kortetermijnverstoringen, maar heeft zich ook gewapend tegen verstoringen op de lange termijn. Lokaal reageert de natuur bijvoorbeeld adequaat op dagelijkse veranderingen, zoals de cyclus van dag en nacht en de getijden, maar de natuur is evolutionair ook voorbereid op veranderingen in langere cycli, zoals de seizoenen.
Van den Muijsenberg: 'Chlorofyl is een waardevolle stof, die de bladkleur groen houdt. Het kost een plant of boom veel energie om dit te produceren. Om efficiënt te zijn, trekken bomen en planten chlorofyl in de herfst uit hun bladeren terug tot in de stam. Ze bewaren het daar tot aan het warmere, lichtere voorjaar. De bladeren laten ze dan vallen; het kost minder energie om ze te maken. Dat is een directe reactie op een lokale verandering en tegelijkertijd een langetermijnvoorbereiding. Voor organisaties is het net zo belangrijk om snel te kunnen schakelen bij verstoringen die terugkeren in korte cycli, maar om ook voorbereid te zijn op verstoringen met langere cycli.'

'De natuur is één en al ecobaten, maar in van onze maatschappij wordt nog vooral in economische waarde gerekend'

In haar inspiratiesessie vergelijkt Van den Muijsenberg samenwerking in de natuur met bouwteams in onze economie.

Verstoringen bieden kansen

Daarnaast heeft de natuur te maken met onverwachte veranderingen die niet regelmatig voorkomen, zoals een bosbrand of een tsunami. 'Dit soort verstoringen kan leiden tot teloorgang, maar soms ook tot langzaam of snel herstel. Sommige soorten profiteren juist van verstoringen. Zo heeft de mammoetboom baat bij een natuurbrand. De dennenappeltjes gaan pas open als ze helemaal uitgedroogd zijn, bijvoorbeeld door een bosbrand. Hiervan kunnen organisaties leren dat crises ook kansen met zich mee kunnen brengen.'
Van den Muijsenberg geeft een voorbeeld hiervan uit de maatschappij: 'In Zuid-Afrika valt de stroom vaak uit. De mensen hebben thuis een generator als back-up, zodat ze minder kwetsbaar zijn. Zo leven ze feitelijk samen met verstoringen; de verstoringen hebben de creativiteit van de mensen zelf aangeboord. Ze maken zichzelf sterk.'
Ze geeft nog een voorbeeld: 'Veel bomen in een overkoepeling van 1,27 hectare in Arizona - Biosfeer 1 en 2 - stierven ten gevolge van de afwezigheid van wind. De natuur heeft namelijk vaak een bepaalde mate van verstoring en stress nodig om zichzelf te kunnen versterken. Zo ontwikkelen bomen door wind - mits niet té hard - stabiliteitswortels. Gras dat vaak kort wordt gemaaid, ontwikkelt een sterker wortelpakket. Door te sporten, krijg je kleine scheurtjes in de spieren, maar uiteindelijk worden die er wel sterker van. Als mensen hun spieren niet meer gebruiken, zoals astronauten, verdwijnen ze zelfs. Kortom, enige verstoring is nodig om sterker en veerkrachtiger te worden. Voor organisaties geldt ook: te veel verstoring werkt niet, maar altijd wat uitdaging is belangrijk om creatief te blijven.'

'Enige verstoring is nodig om sterker te worden'

Versterk wat werkt

Natuurlijke selectie is het proces waarbij dat wat werkt, wordt doorgegeven aan volgende generaties. 'Giraffen hebben niet altijd een lange nek gehad. Deze werd evolutionair steeds langer, om beter bij de bladeren in hoge bomen te kunnen komen. Het optimum was bereikt toen bij sommige giraffen de nek té lang werd; ze vielen flauw doordat er teveel bloed naar de kop liep tijdens het water drinken, waardoor ze een makkelijke prooi werden. Giraffen ontwikkelden toen een spier waardoor er niet te veel bloed naar de kop stroomt bij bukken. Ook de lengte van de nek is afgestemd op wat het beste werkt.'

Omarm foutjes

Het doorgeven van DNA gebeurt nooit één op één. Er bestaan in de natuur dus geen klonen. 'Bij het overbrengen van DNA zijn er altijd mutaties', legt Van den Muijsenberg uit. 'Soms heeft dat voordelen, maar soms ook niet. Wat echt niet werkt, verdwijnt. Wat geen voordeel oplevert maar ook geen kwaad kan, verandert niet. Maar er zijn ook foutjes in doorgegeven DNA die wél een groot voordeel hebben. Dat zie je bijvoorbeeld bij de Afrikaanse olifant. Die is groter dan de Aziatische olifant, omdat hij door een mutatiefout veel meer gerimpelde huid had. De huid in de plooien werd niet blootgesteld aan zonlicht en hield water na een modderbad vast. Zo kon deze olifant in het hete klimaat koeler blijven en groter worden zonder te veel op te warmen.'
Van den Muijsenberg vertaalt dit naar de menselijke maat: 'Het omarmen van toevallige foutjes en kijken wat ze opleveren, dat kan enorm helpen bij innoveren. De post-it is een voorbeeld van een zoektocht naar lijm die niet opleverde waarop men hoopte, waarna er een geheel andere toepassing werd bedacht: een herinnering in de vorm van een papieren plaknotitie. Viagra was oorspronkelijk bedoeld als medicijn tegen hoofdpijn, maar werd doorontwikkeld vanwege de sterke bijwerking die het medicijn had. Omdat de wereld steeds verandert, is het belangrijk om met bepaalde mutaties mee te bewegen.'

Langdurige samenwerking

Zodra het over samenwerken gaat, stelt Van den Muijsenberg voorop dat competitie in de natuur iets heel gewoons is. 'Concurrentie is alom zichtbaar in de natuur. Vervolgens wordt die evolutionair omgevormd tot nichevorming, omdat het energie kost om telkens het gevecht aan te gaan. Sommige vogels eten dan de vruchtjes uit de kroon van de boom, andere pikken de gevallen vruchtjes van de grond. Nichevorming gebeurt in de mensenwereld ook; mensen gaan op zoek naar onderscheid als concurrentievoordeel.'
Dat wil niet zeggen dat er niet tegelijkertijd volop wordt samengewerkt in de natuur, zegt Van den Muijsenberg: 'Sterker nog, er bestaat geen organisme dat het helemaal in zijn eentje redt.' Ze noemt een samenwerkingsvorm in de natuur die overeenkomsten vertoont met bouwteams in onze economie. Hierbij wordt in alle openheid samengewerkt aan projecten, met als doel meerwaarde voor alle participanten. Zo creëren sommige zeeanemonen een win-winsituatie met clownvissen. 'Er zijn weinig vissen die tussen deze zeeanemonen kunnen leven, omdat ze een soort giftige pijltjes afschieten: netelcellen. Clownvissen kunnen dat wel, omdat ze een beschermende slijmlaag aanmaken. De clownvissen steken energie in het produceren van de slijmlaag, maar de opbrengst is hoger. Ze krijgen bescherming van de zeeanemonen omdat ze zich ertussen kunnen verstoppen, en ze kunnen zich tegoed doen aan de parasieten die op de zeeanemonen zitten. De zeeanemonen verliezen energie door het afschieten van netelcellen wanneer er clownvissen langskomen, maar de voordelen zijn groter. De clownvissen eten de vervelende parasieten en algen op die zich aan de zeeanemonen hechten. Verder kunnen de zeeanemonen zich voeden met de ontlasting van de clownvissen. Bovendien beschermen de clownvissen hen tegen andere vissen en zorgen ze voor meer zuurstof als ze door de anemonen heen zwemmen. Zo kunnen organisaties verschillende services uitruilen of samen optrekken, en er beide beter van worden.'

Efficiënt samenwerken

Het is voor beide partijen vrij makkelijk om elkaar een voordeel te bezorgen. De clownvissen zwemmen toch al, waardoor ze zuurstof produceren. Volgens Van den Muijsenberg zouden ook organisaties in hun bedrijfsvoering kunnen bekijken wat ze tóch al doen en wat tegelijkertijd van waarde zou kunnen zijn voor een ander. 'In een sessie met een energiebedrijf en een telecommunicatieleverancier kwam naar voren dat de laatste eerder op de hoogste is van stroomstoringen bij het energiebedrijf, omdat telefoongesprekken via deze partij lopen. Dit gegeven zette aan tot nieuwe dienstverlening en samenwerking. Samenwerken hoeft dus geen enorme investering te zijn; het is zelfs beter als deze zo lean mogelijk is.'

Noodzaak

Het grote verschil tussen de natuur en de mens is uiteraard dat de natuur één en al ecobaten is, terwijl er in onze maatschappij vooral wordt gerekend in economische waarden. Er zullen nog grote stappen gezet moeten worden als we bijvoorbeeld in 2030 50 procent circulair willen bouwen en in 2050 zelfs 100 procent.
Toch ziet Van den Muijsenberg iets veranderen. 'Innovatie en samenwerking ontstaan in de natuur vanzelf, als beide partijen duidelijk ervaren dat ze er voordeel mee behalen. Partijen die nu vooroplopen met innoveren op het gebied van duurzaamheid, zullen nu misschien de kar trekken, maar straks komt verduurzaming in een stroomversnelling. De noodzaak wordt al gevoeld. Hierdoor zullen er op den duur wet- en regelgeving en richtlijnen komen voor circulair produceren, bouwen en opereren. Die zullen worden doorvertaald naar duidelijke NEN-normen en dergelijke. De ontwikkeling naar een duurzamere economie is onomkeerbaar. De innovatiestroom is in volle gang. Als je daarbij blijft kijken naar de natuur, zoals via biomimicry, vergroot je het oplossingspotentieel.'

De Afrikaanse olifant is door een genmutatie groter dan de Aziatische olifant.

Circulariteit

Beeldend vergelijkt Van den Muijsenberg de mens op aarde met een spookrijder in het verkeer. 'De mens is een onaangepaste soort. In de lineaire economie is hij bezig om in een recordtempo grondstoffen erdoorheen te jagen en het leefklimaat te verslechteren door het creëren van bergen afval waarmee niets wordt gedaan. De gevolgen hiervan komen als een boemerang bij ons terug, want de lineaire economie is niet in overeenstemming met de rest van de natuur. Daar wordt in natuurlijke kringlopen alles hergebruikt.'

Voor de aarde dreigt volgens Van den Muijsenberg geen direct gevaar; die bestaat al miljarden jaren en zal wellicht nog miljarden jaren voortbestaan. Dat geldt echter wel voor de mens als soort en voor veel soorten om ons heen. 'De menselijke soort is met zijn bestaan van een slordige 200.000 jaar een jonge soort en slechts een kleine rimpeling in de historie van de aarde. Maar hij is in sneltreinvaart zijn eigen habitat aan het verwoesten. We vergeten dat we onderdeel zijn van de natuur en daarvan afhankelijk zijn. Er zijn soorten die al miljoenen, soms miljarden jaren op aarde leven. Willen wij dat voor elkaar krijgen, dan zullen we ons beter moeten aanpassen aan de rest van de natuur en de natuurwetten die gelden op deze planeet - ons huis. De beste voorbeelden daarvoor vinden we in de natuur zelf.'

Content Partner bijeenkomst

Saskia van den Muijsenberg en Jandino Asporaat zijn de keynote speakers tijdens de derde Content Partner bijeenkomst die wordt gehouden in De Moestuin in Utrecht op 17 november 2022. Wilt u ook een uitnodiging ontvangen voor deze bijeenkomst neem dan contact op met uw accountmanager bij NWST? of mail naar hein@nwst.nl .

REACTIES

Er zijn nog geen reacties.

Tip de redactie